Ostatni Jagiellonowie - Politycy i Osobowości

Osobowość człowieka z przeszłości możemy rozpoznać i ocenić w ograniczonym stopniu – zdani na świadectwa źródeł, których zasób, w miarę zagłębiania się w przeszłość, zazwyczaj maleje. Obfitość szczególnie cennych dla tego zagadnienia źródeł osobistych, takich jak listy, autobiografie, dzienniki i pamiętniki, to właściwość dopiero schyłku średniowiecza i czasów nowożytnych.

Ocena roli jednostki w dziejach jest najczęściej następstwem oceny jej konkretnych działań i zachowań, wynikających z roli społecznej odgrywanej w określonym kontekście politycznym, kulturowym czy ekonomicznym. Nie ulega jednak wątpliwości, że o postawach i zachowaniach decydują tyleż czynniki i uwarunkowania zewnętrzne (okoliczności), co indywidualna wewnętrzna formacja (umysłowość, psychika i powiązany z nimi system behawioralny) – określana mianem osobowości – kształtująca się szczególnie w okresie dorastania i w początkach w różny sposób pojmowanej dorosłości.

W przypadku ostatnich Jagiellonów szczęśliwie dysponujemy szeregiem przekazów źródłowych, które pochodzą zarówno od współczesnych – Polaków, Litwinów i obcych, jak też od samych przedstawicieli rodziny królewskiej. Pozwalają one zrozumieć uwarunkowania ich charakterów, a nawet rekonstruować pewne psychologiczne pobudki ich zachowań. Tego rodzaju świadectwa szczególnie licznie zachowały się w przypadku Zygmunta Augusta. Są nimi zwłaszcza jego listy. Skomplikowana, nietuzinkowa osobowość ostatniego Jagiellona wykształciła się szczególnie w relacjach z matką – królową Boną Sforzą, której nadopiekunczość (do pewnego tylko momentu usprawiedliwiona) – wedle zgodnych relacji współczesnych – zmierzała ku psychologicznemu, a w konsekwencji również politycznemu ubezwłasnowolnieniu syna w momencie jego wkraczania w dorosłość.

Współcześni skłonni byli przypisywać królowej dążność do zdominowania większości procesów decyzyjnych o znaczeniu ogólnopaństwowym, a przy tym ubezwłasnowolnienie nie tylko syna, lecz przede wszystkim królewskiego małżonka – Zygmunta I. Wyobrażenie o wszechwładzy Bony, nawet pod koniec życia rzekomo całkowicie zniedołężniałego starego króla, jest jednak niezgodną z faktami przesadą. Pewne cechy osobowości królowej, takie jak apodyktyczność i skłonność do kontrolowania wszelkich spraw miały oczywiście również w jej przypadku podbudowę psychologiczną, uwarunkowaną doświadczeniami dzieciństwa i młodości oraz roli, jaką przyszło jej odgrywać w obcym kraju – Polsce. W znacznej mierze stały się one czynnikiem umacniającym pewnego rodzaju stoicyzm Zygmunta I, a także bunt, dezaprobatę, a wreszcie coraz bardziej czynny sprzeciw i coraz silniejszą osobistą niechęć Zygmunta Augusta, który zresztą wyraźnie odziedziczył i rozwinął we własnej osobowości szereg cech obydwojga rodziców.

Zagadnienia te zostaną oświetlone mało niekiedy znanymi przekazami źródeł na szerszym tle uwarunkowań wewnętrznej i zewnętrznej polityki dwóch ostatnich Jagiellonów.

dr hab. Marek JANICKI (Uniwersytet Warszawski)

dr hab. Marek A. Janicki – urodzony w 1971 w Olsztynie; od 1990 związany z Warszawą: magisterium w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego – 1996, tamże doktorat – 2002 i habilitacja – 2016. Badacz późnego średniowiecza i wczesnej epoki nowożytnej, głównie w obszarze państw jagiellońskich. Zajmuje się historią polityczną [pozycja władcy, rada królewska (senat), sejm, kancelaria królewska, dyplomacja] i społeczną, a także historią kultury (publikacje w zakresie historii sztuki i historii literatury renesansu) oraz źródłoznawstwem i edytorstwem źródeł (głównie epistolograficznych, epigraficznych i narracyjnych). Wiodącymi wątkami badawczymi są: w obrębie wieku XV – krytyka źródeł dotyczących bitwy pod Grunwaldem oraz twórczość Jana Długosza, a w obrębie następnego stulecia – panowanie Zygmunta I i Zygmunta Augusta oraz życie i twórczość Jana Kochanowskiego.
Stypendysta Fundacji Lanckorońskich z Brzezia, Stanleya i Marty Garstków (University of Notre Dame), stały współpracownik Pracowni Edytorstwa Źródeł Historycznych Instytutu Badań Interdyscyplinarnych „Artes Liberales” Uniwersytetu Warszawskiego (dawniej OBTA UW), członek Międzynarodowej Rady Naukowej programu „Rejestracja i Publikacja Korespondencji Jana Dantyszka (1485–1548)”, członek zespołu przygotowującego nowe wydanie listów Zygmunta Augusta (Instytut Historii PAN), a także zespołu pracującego nad dokończeniem Wydania Sejmowego Dzieł Wszystkich Jana Kochanowskiego (Instytut Badań Literackich PAN), członek redakcji serii Biblioteka Dawnej Literatury Popularnej i Okolicznościowej (od t. XXXIX) i redakcji „Przeglądu Historycznego”.