TEATR HISTORII CZY HISTORIA W TEATRZE? ZMAGANIA Z PRZESZŁOŚCIĄ WE WSPÓŁCZESNYM TEATRZE POLSKIM NA WYBRANYCH PRZYKŁADACH Jakub Papuczys

Teatr historii czy historia w teatrze? Zmagania z przeszłością we współczesnym teatrze polskim na wybranych przykładach

Wykład na podstawie trzech wybranych przykładów pokazuje nowatorstwo i wagę kreowanych na scenach polskiego teatru współczesnego przedstawień zajmujących się przeszłością i historią. Pokazując szerszy związek z określonymi przełomami w naukach humanistycznych i sposobach postrzegania historii i badania historycznych procesów wykład ma uzmysłowić nie tylko oddziaływanie dokonujących się w naukach przełomów na kształt współczesnego teatru, ale uzmysłowić wpływ jaki forma mówienia i przedstawiania historii ma na odnajdywane w niej znaczenia.

Wybrane przykłady: „Transfer!” Jana Klaty z Teatru Współczesnego we Wrocławiu, „Caryca Katarzyna” Jolanty Janiczak w reżyserii Wiktora Rubina z Teatru im. Stefana Żeromskiego z Kielc oraz „Poczet Królów Polskich” wyreżyserowany przez Krzysztofa Garbaczewskiego w Narodowym Starym Teatrze w Krakowie łączy krytyczne spojrzenie na utrwalone i przekazywane powszechnie narracje historyczne. Przedstawienia te ujawniają, choć każde w nieco inny sposób opresyjny ładunek totalizujących, uniwersalnych i rzekomo obiektywnych narracji o przeszłości odsłaniając ich ideologiczne, służące konkretnym siłom i interesom znaczenie.

„Transfer!” Jana Klaty na nowo próbuje opowiedzieć historię powojennych przesiedleń. Pracując z dziesięciorgiem amatorów (pięciorgiem Niemców i pięciorgiem Polaków) oddaje głos świadkom i uczestnikom tych wydarzeń. Dzielą się oni swoimi  doświadczeniami związanymi z przymusowym zasiedleniem lub opuszczeniem Ziem Odzyskanych. Klata zestawia ze sobą opowieści Polaków i Niemców aby uzyskać możliwie wielopłaszczyznową i wieloperspektywiczną narrację na temat tego historycznego procesu. Rzeczywistym świadkom zdarzeń towarzyszą na scenie zawodowi aktorzy wcielający się w „Wielką Trójkę” dokonującą podziału Europy. Dzięki temu zderzona ze sobą zostaje groteskowość i bezduszność władczych, historycznych decyzji decydujących o nowym kształcie świata z autentycznością i emocjami osób, które ze skutkami tych decyzji musiały się mierzyć.

„Caryca Katarzyna” dokonuje przepisania dziejów władczyni Rosji na feministyczną narrację opowiadającą o próbach podporządkowania ale i emancypacji pochodzącej ze Szczecina arystokratki. Przedstawienie pokazuje, w jaki sposób historia polityczna jest historią przemocy, a grana przez Martę Ścisłowicz Katarzyna w kolejnych scenach przeciwstawia się ufundowanym na tej przemocy mechanizmom. Odzyskując kontrolę nad swoją osobą, z przedmiotu historii przekształcając się w jej podmiot pokazuje jednocześnie, że warunkiem powodzenia tego procesu jest konieczność wyzwolenia się z nakładanych na nią historycznych przedstawień i sposobów jej reprezentacji. Dlatego w spektaklu sposobem na opowiedzenie jej „innej” historii jest próba nie tylko zmiany treści ale również samej formy opowiadania. „Caryca Katarzyna” nie prowadzi więc widza według schematów biograficznej, fabularnie atrakcyjnej opowieści ale wypracowuje na scenie poetykę opartą na operowaniu fragmentem, kolażem, trawestacją czy groteskowym wykrzywieniem. 

Krzysztof Garbaczewski w „Poczcie Królów Polskich” z kolei wykorzystując dwa sztandarowe symbole polskości i narodowej tradycji: Zamku Królewskiego na Wawelu i tytułowego cyklu portretów wykonanych przez Jana Matejkę zastanawia się nad wpływem historii, tradycji i przeszłości na formę i kształt narodowej wspólnoty. Używając rozmaitych teatralnych i filmowych zabiegów tworzy rodzaj historii alternatywnej, w której zmartwychwstali królowie planują odbicie królewskich arrasów z rąk okupujących Kraków nazistów. Garbaczewski inicjuje w swoim spektaklu dyskusję nad sposobami doświadczania historii i charakterze jej oddziaływania na poznawcze granice społecznej i kulturowej wyobraźni. Wyobraźni, która nieustannie kształtuje poczucie oraz postrzeganie zarówno indywidualnej jak i zbiorowej tożsamości.

Wszystkie omawiane w trakcie wykładu spektakle próbują zarówno wydobyć na światło dzienne wydarzenia dotychczas w dyskursie historycznym „zapomniane”, bądź z określonych względów przemilczane, jak i dyskutować ze zdarzeniami mającymi utrwalony już obraz w historycznej świadomości, próbując spojrzeć na nie z innej niż dotychczas perspektywy i stworzyć na scenie warunki do dialektycznego nad nimi dialogu.

Jakub Papuczys - za moment broni doktorat o kulturowych przedstawieniach sportowych w PRL. Absolwent teatrologii i performatyki na Uniwersytecie Jagiellońskim, autor książki „Tour de France jako przedstawienie kulturowe”. Interesuje się współczesnym teatrem i performansami kulturowymi rozgrywającymi się w przestrzeni publicznej. Krytyk teatralny współpracujący z „Didaskaliami” i „Dialogiem”. W wolnych chwilach jeździ na rowerze.