Skończył Się Czas Baśni, Rozpoczęły Się Rządy Historii. O Modzie I Ćwierci XIX W.

„Skończył się czas Baśni, rozpoczęły się rządy Historii…”.

O modzie I ćwierci XIX w.

Nie sposób omówić specyfiki mody pierwszych lat XIX wieku nie cofając się do jej osiemnastowiecznych źródeł. Chociaż uważa się, że to Wielka Rewolucja Francuska z 1789 roku jest przyczyną wielkich zmian, jakie zaszły w ubiorach kobiecych i męskich u schyłku wieku XVIII, to jednak pierwsze symptomy nowych trendów pojawiają się nieco wcześniej. Cytat znajdujący się w tytule, przypisywany Józefinie Beauharnais, doskonale oddaje charakter zmian, jakie przeszła moda końca XVIII i początku XIX wieku.

 W poszukiwaniu szlachetnej prostoty i cichej wielkości.

II połowa XVIII wieku naznaczona jest poszukiwaniem nowych wzorców piękna. Rozczarowanie „wiekiem rozumu” sprawia, że zaczyna się tych wzorów szukać w przeszłości. Mimo że zjawisko renesansu (rozumianego jako powrót do antycznego dziedzictwa) nie jest nowe, to sposób w jaki w XVIII wieku zaczyna patrzeć się na antyk jest zupełnie inny niż ten, znany z doświadczeń ludzi renesansu czy baroku.

Odkrycie ruin Herkulanum i Pompei, liczne podróże i wyprawy badawcze do Grecji, Syrii, na wybrzeże dalmatyńskie, albumowe publikacje „starożytności egipskich, etruskich, greckich i rzymskich”, pisma takich badaczy jak Joachim Winckelmann czy Stanisław Kostka Potocki rozbudzają zainteresowanie antykiem i sprawiają, że klasycyzm osiemnastowieczny- bazując na źródłach - ma zupełnie nowy charakter: erudycyjny, antykwaryczny, wręcz archeologiczny. Rozbudzony w społeczeństwie zachwyt nad ideałami antycznymi stanie się podstawą do budowania etosu republikańskiego w czasie Wielkiej Rewolucji Francuskiej, a później wzorem dla Napoleona tworzącego swoje imperium.

Moda jest doskonałym zwierciadłem zjawisk społecznych i także w niej dostrzec można poglądy, nastroje i rozterki trawiące ludzi danej epoki.

Przesyt sztuczną modą rokokową, lansującą spódnice na wielkich stelażach (panier), sztywne gorsety, gigantyczne uczesania, mnogość ozdób i dekoracji oraz ekstrawaganckie makijaże sprawił, że zaczęto poszukiwać prostszych, bardziej komfortowych ubiorów. Ideę „powrotu do natury” Jana Jakuba Rousseau jako jedna z pierwszych zaczęła wcielać w modę Maria Antonina. Uciekając przed sztywnymi regułami dworskiego życia chętnie spędzała czas w Petit Trianon ubrana w strój pasterki: prostą bawełnianą koszulkę, nazwaną z czasem chemise à la reine (koszulka królowej) i słomkowy kapelusz (il.1). I chociaż eksperymenty królowej miały raczej charakter zabawy dworskiej, a jej osoba stała się dla rewolucjonistów uosobieniem wszystkiego, co najgorsze w arystokracji, to słynna chemise à la reine symbolicznie zapoczątkowała jeden z największych przełomów w dziejach mody.

1. Louise Élisabeth Vigée Le Brun, Maria Antonina, 1787

Wielka Rewolucja Francuska wykorzystała modę jako jedno z narzędzi propagandy. Miłośnicy drogich tkanin i bogatych zrobień uważani byli na wrogów ludu. Rebelianci manifestowali swoje poglądy przez ubiory proste, nawiązujące do odzieży noszonej przez pospólstwo. Szczególnie widoczne stało się to w modzie męskiej, gdzie spodnie do kolan (culottes) i jedwabne pończochy zostają zastąpione przez spodnie o długości sięgającej kostek. Prawdziwy rewolucjonista nosił do nich kamizelkę (karniolę), czapkę frygijkę, trójkolorowe kokardy i drewniane chodaki (il.2). Z czasem styl ten (połączony z modą angielską) dał początek klasycznemu męskiemu zestawowi złożonemu z fraka i spodni.

2. Louis Léopold Boilly, Sans-Culotte, 1792

Ciągłe zmiany i niestabilność polityczną wykorzystują młodzi obywatele, dla których rozluźnienie obyczajów staje się pretekstem do wyrażania przez ubiór swojej indywidualności. Na ulicach Paryża pojawiają się młodzieńcy incroyables (niewiarygodni) w dziwacznych, kolorowych ubiorach z wielkimi klapami, przerysowanymi kołnierzami i ogromnymi krawatami. Ich towarzyszki, zwane merveilleuse noszą wąskie suknie-koszulki (chemises) z cienkiej gazy, bez bielizny, szokując konserwatywnych obywateli swoją nagością (il.3).

3. Louis Léopold Boilly, Rozmowa, 1797

U schyłku wieku XVIII elegantki z chęcią ubierają się w round gown, suknię z wysoką talią i stanikiem połączonym ze spódnicą. Szeroki, suto zmarszczony dół tworzy pod biustem kaskadę fałdów, jednak dzięki użyciu miękkich i cienkich tkanin sylwetka nie traci lekkości i powabu (il.4).

4. przykłady sukni w typie round gown, zbiory Instytutu Ubioru w Kioto

Moda po roku 1800.

Sięgając po władzę Napoleon, najpierw jako konsul, potem cesarz podobnie jak poprzednicy wykorzystuje wzorce antyczne w celach propagandowych. Jak mogliśmy się przekonać, grunt miał doskonale przygotowany, wystarczyło jedynie dopracować oficjalny styl reprezentacji władzy. Architekci Charles Percier i Pierre François Louis Fontaine wykorzystując motywy zaczerpnięte ze sztuki starożytnego Rzymu, Egiptu i Grecji tworzą wzorniki wyposażenia wnętrz zgodnie z duchem nowej władzy. Nowy styl empire swoimi założeniami obejmuje także modę.

Na gruncie fascynacji prostotą i naturalnością antycznych form ugruntowuje się moda na suknię- koszulkę (chemise). Ubiór ma upodabniać kobietę do starożytnej bogini, oczywiście według osiemnastowiecznego stanu wiedzy o ubiorach historycznych (il.5). Damy z wyższych sfer chętnie pozowały do portretów ubrane w antyczne tuniki, sandały, w otoczeniu starożytnych ruin, często w wieńcach z kwiatów lub z innymi atrybutami bogiń greckich czy rzymskich.

5. Jacques Louis David, Mme de Verninac, 1799

— Sylwetka

W modzie empire sylwetka kobieca zyskuje smukłe proporcje kolumny antycznej. Akcentowane są linie pionowe, bez widocznych podziałów, całość ma charakter prosty i szlachetny. Suknia zostaje odcięta pod biustem (co optycznie wydłuża tułów), ulubioną formą dekoltu jest wycięcie typu karo, pojawiają się niewielkie bufki (il.6-9).

6. suknia ze zbiorów       7. suknia ze zbiorów Museo del Traje, 
   National Museet            1798-1805
   Kunst, 1800-10 

8. suknia ze zbiorów   9. suknia ze zbiorów 
   Metropolitan           Metropolitan Museum, 1810   
   Museum, 1810       

W początkowym okresie w zasadzie nie pojawia się żadna bielizna, która w sposób znaczący modyfikowałaby naturalną sylwetkę. Po raz pierwszy od średniowiecza mamy do czynienia z sytuacją, w której ubiór podkreśla naturalny kształt kobiecego ciała, nie zmieniając go za pomocą żadnych sztywnych konstrukcji.

Obok zbliżonych w formie do round gown sukni marszczonych przodem po roku 1800 coraz liczniej pojawiają się suknie z przodem spódnicy wszytym na prosto, co dodatkowo wydłuża i wysmukla sylwetkę. Ze względów praktycznych początkowo krótkie rękawki z czasem wydłużają się do łokcia, a nawet do nadgarstka.

— Tkaniny

Prostotę i naturalność nowych fasonów najlepiej podkreślają delikatne, cienkie, półprzeźroczyste tkaniny. Ciężkie jedwabie zostały odrzucone w trakcie Rewolucji jako symbol znienawidzonej arystokracji, a na fali zainteresowania kulturą angielską zaczęto sięgać po miękkie, przyjazne ciału bawełny (il.10).

10. muślinowe suknie, Hamburg Museum für Kunst und Gewerbe, ok. 1800

Ponieważ lioński przemysł jedwabniczy miał niezwykle istotnie znaczenie dla francuskiej gospodarki, doświadczyła ona poważnego załamania na skutek nowej mody. By ratować sytuację Napoleon wydał dekret o konieczności noszenia ubiorów jedwabnych podczas oficjalnych ceremonii dworskich. Ubiory dworskie zachowały swą dotychczasową, ”antyczną” formę, zaczęto je jednak szyć z grubszych i cięższych tkanin jedwabnych (także aksamitów), często w nasyconych, ciemnych kolorach (odcienie purpury, szmaragdowe zielenie, granaty itp.). Ubiory te utraciły też pierwotną lekkość przez liczne hafty i dekoracje, którymi zaczęto je zdobić (il.11-13).

11. Robert Lefevre, Letycja    12. francuski płaszcz dworski 
    Bonaparte, 1813              (manteau de cour), Metropolitan Museum, 
                                 ok. 1809                    

13. szwedzka suknia koronacyjna, Skarbiec Królewski, Szwecja, 1809

Suknie wykonane z cienkich, niemalże przeźroczystych tkanin wymagały, zwłaszcza w chłodniejszym klimacie okryć wierzchnich. Początkowo najpopularniejszym z nich były wełniane szale sprowadzane z Indii, często dekorowane przy brzegach motywami orientalnymi. Innym popularnym okryciem wierzchnim był krótki żakiet sięgający talii (spencer), canezou (rodzaj kołnierza-pelerynki), a także prototyp współczesnego płaszcza, redingote (il.14-17).

14. kaszmirowy szal,   15. spencer, Lady's Magazine, 
   Victoria & Albert       1812
   Museum, 1800

16. canezou, Costume   17. redingote, Instytut Ubioru w Kioto, 
    Parisien, 1810         1810

— Bielizna

W pierwszych latach funkcjonowania mody empire kobiety zrezygnowały ze wszelkich sztywnych form zmieniających sylwetkę. Jednak już od 1804 roku zaczynają pojawiać się prototypy późniejszych gorsetów (w tym czasie niewiele mające z nimi wspólnego). Początkowo jest to jedynie krótki kaftanik podtrzymujący biust, przypominający współczesny biustonosz. Z czasem zaczęto usztywniać go taśmami i fiszbinami, a po roku 1808 pojawiły się gorsety opinające brzuch i biodra, usztywnione sznurkami i/lub specjalną listwą na przodzie (brykla). Nie zmieniają one jednak kształtu ciała w tak znaczący sposób jak ich osiemnastowieczni poprzednicy, zapowiadają jednak powrót tej części garderoby do mody XIX wieku (il.18).

18. bielizna ze zbiorów Instytutu Ubioru w Kioto

Do sukien w stylu empire kobiety zakładają koszulki, często zrobione przy dekolcie i wystające poza suknię, pantalony i pończochy, z czasem pojawiają się też dodatkowe halki.

— Dodatki

Cienkie i zwiewne suknie uniemożliwiały umieszczenie w nich kieszeni. Drobne przedmioty, które dama chciała mieć przy sobie umieszczała w małej torebeczce reticule (ridicule), wykonanej z siatki lub tkaniny, ściąganej jak woreczek (il.19-21)

19. torebka reticule,     20.  torebka reticule, Metropolitan Museum, 
    zbiory LACMA,              ok. 1818-1830
    ok. 1800

21.  torebka reticule, Metropolitan Museum, pocz. XIX w.

W omawianych okresie kobiety nosiły drobne pantofelki zakrywające palce. Niektóre zachowane egzemplarze mają niewielki obcasik. Noski zakończone są w szpic, półokrągło lub kwadratowo. Obuwie było na tyle płytkie, że często mocowano je do stopy za pomocą wstążek. Na fali fascynacji antykiem pojawiają się też buciki z licznymi wycięciami, przypominające starożytne sandały.

22. obuwie ze zbiorów       23. obuwie ze zbiorów Clarks Shoe Museum,
    Muzeum Wiktorii             1810-20
    i Alberta, 1780-1800

24. sandały ze zbiorów Manchester Art. Gallery, 1800-10

Kobiece fryzury od czasów Rewolucji przybierały rozmaite kształty. Największą nowością w owym czasie były krótko ścięte włosy, zwane fryzurą à la Titus. Noszono też włosy dłuższe, nastroszone lub mocno skręcone w loki à la Caracalla. Bardziej konserwatywne damy upinały fryzurę w kok z tyłu głowy, „na wzór grecki”, zostawiając przy twarzy drobne loczki i wplatając we włosy wstążki i inne ozdoby (il.25-27).

25. Louis Léopold Boilly,    26. Robert Lefevre, Lira, 1810
    Mme Arnault de Gorse

27. Thomas Lawrence, Elizabeth Leveson-Gower, 1816

Popularne w owym czasie nakrycia głowy to przejęte z mody angielskiej kapelusze budki, ale także turbany, berety, czepki, często bogato dekorowane pasmanterią, klejnotami i piórami. Mnogość i różnorodność nakryć głowy jest tak duża, że nie sposób ich wszystkich wymienić.

28. kapelusze- budki,       29. London Head Dresses, 1813
    Costumes Parisiens,
    1817

30. Michael Theweneti, Kobieta w turbanie, 1820

— Ubiory męskie

Omawiany okres, a w zasadzie cały wiek XIX to czas zdominowany przez modę damską. Dynamiczne, szybko następujące po sobie wielkie zmiany w sylwetkach i kroju sukien zsyłają na dalszy plan ubiory męskie, których zmienność była przez całą epokę niewielka. O ile moda kobieca pozostawał pod wpływami francuskimi, to na modę męską największy wpływ miały wzorce czerpane z Wysp Brytyjskich. W II połowie XVIII wieku na fali fascynacji kulturą angielską (anglomania) część mężczyzn porzuca strojne jedwabie na rzecz wygodniejszych, bardziej komfortowych wełen w stonowanych kolorach. Tendencję tę ugruntowuje Wielka Rewolucja Francuska propagując w miejsce culottes spodnie sięgające kostek. Chociaż moda na spodnie za kolano będzie utrzymywać się w I ćw. XIX wieku, to z czasem zestaw złożony z długich spodni, kamizelki i okrycia wierzchniego (najpierw fraka, potem surdutu) stanie się obowiązkowym "uniformem" dziewiętnastowiecznego dżentelmena i bazą dla współczesnego ubioru formalnego (il.31, 32).

31. zestaw męski ze zbiorów         32. Costume Parisien, 1813
    Nordiska Museet, pocz. XIX w.

Kierunek zmian.

U progu lat 20 XIX wieku antyczne ideały zaczynają ustępować powoli tendencjom romantycznym. Wizerunek kobiety również ulega zmianie, w miejsce antycznej heroiny pojawia się nowy wzorzec postaci: delikatnej, kruchej, wiotkiej, melancholijnej. Społeczeństwo zafascynowane mitami i legendami średniowieczna zaczyna poszukiwać nowych wzorców w kulturze rodzimej, ludowej; w baśniach i historiach o rycerzach i bohaterach. Wzorem dla kobiet przestają być dumne starożytne boginie, a stają się nim bohaterki średniowiecznych romansów, często nieszczęśliwe w miłości, tragicznym zrządzeniem losu rozdzielone ze swym ukochanym. (il. 33).

33. Carl Joseph Begas, Wilhelmina- żona artysty, 1828

Powyższe zmiany wpływają również na ewolucję form ubioru (il.34). W sylwetce zaczynają dominować linie i cięcia poziome. Talia powoli obniża się, by pod koniec dekady powrócić na swoje anatomiczne miejsce. Staje się ona również węższa za sprawą coraz mocniej modelujących gorsetów. Spódnica zaczyna poszerzać się dążąc do kształtu dzwonu, a początkowo drobne bufki rękawów zwiększać swoją objętość tak, by optycznie podkreślić szczupłość tali. Szeroko wykrojony dekolt, płytko wszyte rękawy uwydatniają pożądaną w owym czasie spadzistość ramion, a skrócenie spódnicy powyżej kostek czyni postać podobną do lalki.

Zmiany w sylwetce na przestrzeni lat 20 XIX w:

34. suknie ze zbiorów Metropolitan Museum

Spis ilustracji:
1. Louise Élisabeth Vigée Le Brun, Maria Antonina, 1787
2. Louis Léopold Boilly, Sans-Culotte, 1792
3. Louis Léopold Boilly, Rozmowa, 1797
4. przykłady sukni w typie round gown, zbiory Instytutu Ubioru w Kioto
5. Jacques Louis David, Mme de Verninac, 1799
6. suknia ze zbiorów National Museet Kunst, 1800-10
7. suknia ze zbiorów Museo del Traje, 1798-1805
8. suknia ze zbiorów Metropolitan Museum, 1810
9. suknia ze zbiorów Metropolitan Museum, 1810
10. muślinowe suknie, Hamburg Museum für Kunst und Gewerbe, ok. 1800
11. Robert Lefevre, Letycja Bonaparte, 1813
12. francuski płaszcz dworski (manteau de cour), Metropolitan Museum, ok. 1809
13. szwedzka suknia koronacyjna, Skarbiec Królewski, Szwecja, 1809
14. kaszmirowy szal,  Victoria & Albert Museum, 1800
15. spencer, Lady’s Magazine, 1812
16. canezou, Costume Parisien, 1810
17. redingote, Instytut Ubioru w Kioto, 1810
18. bielizna ze zbiorów Instytutu Ubioru w Kioto, pocz. XIX w.
19. torebka reticule, zbiory LACMA, ok. 1800
20.  torebka reticule, Metropolitan Museum, ok. 1818-30
21. torebka reticule, Metropolitan Museum, pocz. XIX w.
22. obuwie ze zbiorów Victoria & Albert Museum, 1780-1800
23. obuwie ze zbiorów Clarks Shoe Museum, 1810-20
24. sandały ze zbiorów Manchester Art. Gallery, 1800-10
25. Louis Léopold Boilly, Mme Arnault de Gorse
26. Robert Lefevre, Lira, 1810
27. Thomas Lawrence, Elizabeth Leveson-Gower, 1816
28. kapelusze- budki, Costumes Parisiens, 1817
29. London Head Dresses, 1813
30. Michael Theweneti, Kobieta w turbanie, 1820
31. zestaw męski ze zbiorów Nordiska Museet, pocz. XIX w.
32. Costume Parisien, 1813
33. Carl Joseph Begas, Wilhelmina- żona artysty, 1828
34. suknie ze zbiorów Metropolitan Museum, kolejno: 1820, 1825, 1829