Reforma Echnatona

Dziesiąty król z XVIII dynastii okresu Nowego Państwa – Nefernefure Uaenre Amenhotep, który od 5. roku swego panowania przybrał sobie nowe imię Achanjati, a znany powszechnie jako Echnaton, był pierwszym na świecie notowanym przez źródła pisane reformatorem religijnym. Choć dziś nie znamy dokładnie wszystkich założeń teologicznych tej reformy, ani personalnego wkładu władcy w jej inspirację, a nawet jej wszystkich skutków i konsekwencji dla cywilizacji – to nie ulega wątpliwości, że posiadała ona większość cech wszystkich następujących po niej ruchów reformatorskich. Należą do nich: sprzeciw wobec aktualnie istniejącego porządku religijnego i funkcjonariuszy religii, nieustanne odwoływanie się do pierwotnych założeń najdawniejszej religii i chęć „oczyszczenia jej” ze zbędnych i skomplikowanych „wypaczeń”, w jakie obrosła przez wieki, powoływanie się na bliski, osobisty kontakt twórcy reformy z sacrum, dążenie do przebudowy świadomości społecznej w zakresie światopoglądu, moralności, a nawet estetyki (łamanie dawnych kanonów i tworzenie nowych). Jakkolwiek w skali dziejów starożytnego Egiptu okres eksperymentu religijnego Echnatona był bardzo krótkim epizodem – gdyż realizowano go w pełnym zakresie najwyżej przez 15 lat i zakończył się on całkowitym niepowodzeniem – to jednak od chwili odnalezienia efemerycznej stolicy egipskiego króla-heretyka, nazwanej przez niego „Horyzontem Atona” (eg. Achetaton – dziś Tell el Amarna) i zgromadzonych w niej zabytków sztuki oraz archiwum jest ona przedmiotem nieustannych sporów między specjalistami, zachwytu szerokich mas, natchnieniem dla literatury (wystarczy wspomnieć słynną powieść fińskiego pisarza Miki Walthari – Egipcjanin Sinuhe), a nawet spekulacji nowożytnych teologów (judaizm, chrześcijaństwo, islam) oraz zwolenników tradycji ezoterycznych (masoneria) i nowych ruchów religijnych (New Age), szukających w niej domniemanych korzeni swoich doktryn. Można nawet zaryzykować twierdzenie, że postać Echnatona i rozpętana przez niego reforma wpłynęła w o wiele większym stopniu na wyobraźnię ludzi nam współczesnych i na kulturę XX wieku, niż na starożytnych Egipcjan, którzy w ogromnej większości nigdy jej nie zrozumieli i nie zaakceptowali, a na koniec odsunęli ją w całkowite zapomnienie na ponad 3000 lat.

Dr Wiesław Bator – prezes Galicyjskiego Towarzystwa Historycznego, absolwent Archeologii Śródziemnomorskiej UJ, doktor nauk historycznych UJ, długoletni wykładowca religii starożytnego Egiptu, religii starożytnego Bliskiego Wschodu, religii antycznych, religii przedhistorycznych, doktryn i światopoglądów ezoterycznych i ikonografii religijnej. Autor monumentalnego opracowania pt: Religia starożytnego Egiptu. Perspektywa religioznawcza, książki Myśl starożytnego Egiptu oraz kilkuset artykułów, recenzji i haseł encyklopedycznych na temat religii starożytnyc