Powstanie Styczniowe W Obiektywie Aparatu. Fotografie Z Lat 1861-1864

Powstanie styczniowe w obiektywie aparatu. Fotografie z lat 1861 – 1864

Fotografie z powstania styczniowego i z okresu przedpowstaniowego, oprócz funkcji dokumentacyjnej, pełniły również rolę propagandową, mającą pobudzać ducha Polaków i przekonywać do sprawy polskiej inne narody i rządy europejskie. W Warszawie kampanię wykonywania i rozpowszechniania zdjęć rozpoczął fotograf warszawski, właściciel znanego atelier – Karol Beyer (1818-1877).

Fotografie stały się świadectwem wydarzeń, które miały miejsce na początku 1861 r. Wtedy to powstały wizerunki pośmiertne „pięciu poległych”, ofiar krwawo zakończonej demonstracji z 27 lutego 1861 r.: czeladnika krawieckiego Filipa Adamkiewicza (ok. 1819-1861), ucznia Michała Arcichiewicza (1844-1861), rzemieślnika – metalowca Karola Brendla (ok. 1837-1861) oraz dwóch właścicieli ziemskich Marcelego Karczewskiego (ok. 1805-1861) i Zdzisława Rutkowskiego (1838–1861). Fotografie pięciu poległych występują w paru wersjach: jako zdjęcia poszczególnych osób (w formacie wizytowym; cartes de visite 6 x 9 cm), jako specjalne kompozycje typu tableau oraz portrety zabitych z dołączonym widokiem ich grobu na cmentarzu Powązkowskim. Fotografie te przyczyniły się do rozpowszechnienia kultu Pięciu Poległych.

Liczną grupę fotografii stanowią przedstawienia członków warszawskiej Delegacji Miejskiej do namiestnika Michaiła Gorczakowa, wykonane w formie indywidualnych portretów. Wśród członków delegacji wymienić należy: fotografa Karola Beyera (1818-1877), profesora Szkoły Głównej Tytusa Chałubińskiego (1820-1889), szewca Stanisława Hiszpańskiego (1815-1890), dziennikarza Józefa Keniga (1821-1900), pisarza Józefa Ignacego Kraszewskiego (1812-1887), przemysłowca Leopolda Kronenberga (1812-1878), działacza politycznego Jakuba Lewińskiego (1792-1867), właściciela nieruchomości Jakuba Piotrowskiego, właściciela ziemskiego Teofila Piotrowskiego, bankiera Mathiasa Rosena (1804-1865), księdza Józefa Steckiego (1820-1880), prezesa kongregacji kupieckiej Ksawerego Szlenkiera (1814-1871), adwokata Augusta Trzetrzewińskiego (1823-1870), księdza Józefa Wyszyńskiego (1811-1874). Oprócz portretów indywidualnych, wykonywanych często w kilku pozach w czasie jednej sesji zdjęciowej, zachowały się również fotografie zbiorowe członków delegacji.  Na szczególną uwagę zasługuje zbiorowy portret czternastu członków Delegacji Miejskiej, wykonany techniką fotomontażu.

Portrety osób zaangażowanych w sprawy narodowe były najliczniejszymi fotografiami powstałymi w tym okresie. Jednak dzięki zawodowej aktywności Karola Beyera powstały nieliczne fotografie ukazujące życie społeczne z ulic Warszawy. Znane są fotografie ukazujące: Hotel Europejski z dekoracją żałobną (28-29.02.1861 r.), religijno-patriotyczne procesje Dni Krzyżowych na placu Bankowym oraz z okazji Bożego Ciała na Krakowskim Przedmieściu. W dniu 14 października 1861 roku kolejny namiestnik carski Karol Lambert wprowadził w Królestwie Polskim stan wojenny. W zakładzie fotograficznym Karola Beyera powstały, wykonywane w sposób konspiracyjny, fotografie zniewolonej Warszawy z widokami na­miotów wojskowych, oddziałami żołnierzy, stosami broni, działami, które znajdowały się na placach: Saskim, Zamko­wym, Krasińskich, Teatralnym, Bankowym.

Podkreślając ogromną rolę Karola Beyera jako twórcy dokumentacji fotograficznej dotyczącej wydarzeń z początku lat 60. XIX w., należy zauważyć, że nie był on osamotniony w swojej działalności. Podobnie czyniło wielu fotografów z Warszawy (chociaż w mniejszym stopniu). Znane są zdjęcia związane z wydarzeniami poli­tycznymi z okresu przedpowstaniowego, które wyszły z innych firm warszaw­skich, m. in. Teodora Juliusza Willnowa, Teofila Borettiego (1834-1910). Ciekawym przykładem jest portret w mundurku szkolnym jednego z pię­ciu poległych, Michała Arcichiewicza, wykonany w atelier Teodora Juliusza Willnowa, który krążył po jego tragicznej śmierci w odbitkach z napisem: „Michał Arcichiewicz / Uczeń Klassy 6-ej Gimnazium / urodził się dnia 26 Września 1844 / poległ w 27 Lutego 1861".

Po wybuchu powstania w nocy z 22 na 23 stycznia 1863 r. zwiększyła się rola zakładów fotograficznych galicyjskich (Kraków, Lwów) oraz wielkopolskich (Poznań). Wynikało to nie tylko z większej swobody w produk­cji i handlu zdjęciami, za którą działalność nie groziły takie represje jak w Kró­lestwie Polskim. Należy podkreślić, że wiele oddziałów powstańczych formowało się w Galicji, część także w Wielkopolsce, skąd przechodziły na teren zaboru rosyjskiego.

Powstanie styczniowe nie posiada oryginalnej dokumentacji fotograficznej, która ukazywałaby bitwy, pobojowiska czy też sceny z życia obozowego powstańców. Nieregularnym oddziałom powstańczym, przemieszczającym się szybko, często w trudnych warunkach, nie mogli towarzyszyć fotografowie ze sprzętem fotograficznym i laboratorium z odczynnikami chemicznymi, potrzebnymi do wywoływania zdjęć. Problemy z wykonywaniem zdjęć bezpośrednio na polu bitwy spowodowały, że wspomagano się rysunkami i rycinami, kopiowanymi następnie przy pomocy fotografii. Popularne stały się w tym okresie zdjęcia przedstawiające drzeworytnicze sceny insurekcji, pochodzące między innymi z czasopism francuskich, austriackich, niemieckich. Drzeworyty o tej tematyce zamieszczały na swych łamach we Francji: „L'Illustration. Journal Universel", „L'Univers Illustré", „Le Monde Illustré", „Le Charivari", w Anglii „The Illustrated London News", „Illustrated Times". Czasopisma zamieszczające ilustracje powoływały się na szkice dostarczane przez własnych korespondentów bądź przez osoby ukrywające się pod pseudonimami lub monogramami, pod którymi można było tylko domyślić się artystów z Polski. Ilustracje w pismach francuskich wykonywali malarze i rysow­nicy, m. in. Paul Gustave Doré, Jules Worms, Godefroy Durand, Janet Lange. Znane są fotografie przedstawiające między innymi: Atak na Miechów 17 II 1863, drzeworyt według rysunku Jędrzeja Brydaka zamieszczony w „L’Illustration. Journal Universel” nr 1047 z dnia 21 III 1863 roku; Obóz Mariana Langiewicza pod Michałowicami, drzeworyt według rysunku Jules’a Wormsa zamieszczony w „L’Illustration. Journal Universel” nr 1048 z dnia 28 III 1863 roku; Pod Olszanką, drzeworyt według rysunku Jules’a Wormsa zamieszczony w „L’Illustration. Journal Universel” nr 1052 z dnia 25 IV 1863 roku; Bitwa pod Kozłową Rudą 1 IV 1863, drzeworyt Besta Cossona Smeetona według rysunku Janet Lange zamieszczony w „L’Illustration. Journal Universel” nr 1052 z dnia 25 IV 1863 roku.

Jedną z form gromadzenia i zestawiania tematycznego zdjęć osób zasłużonych dla ojczyzny było wykonywanie tzw. tableau, powstałych już w okresie popowstaniowym. Przy tworzeniu tych kompozycji kopiowano dostępne portrety fotograficzne dowódców, bohaterów, ludzi straconych lub poległych na polu bitwy. Poszczególne zdjęcia umiesz­czone na tablicach były przeważnie opatrzone podpisami z nazwiskami osób portreto­wanych. Proces powstawania tableau i problemy z tym związane opisuje Zygmunt Kolumna (Aleksander Nowolecki) w dodatku do wydanej w Krakowie książki pt. Pa­miątka dla rodzin polskich. Krótkie wiadomości biograficzne o straconych na rusztowaniach, roz­strzelanych, poległych na placu boju oraz zmarłych w więzieniach, na tułactwie i na wygnaniu syberyjskim od roku 186l-1866. Prenumeratorzy tej księgi otrzymali jako premię 2 ta­blice z 30 fotografiami wybitnych uczestników powstania, którzy ponieśli śmierć, zakomponowane przez Walerego Eljasza Radzikowskiego (1841-1905)  i zatytułowane: „Za Wiarę i Oj­czyznę. 1863. Rozstrzelani-Powieszeni" oraz: „Za Wiarę i Ojczyznę. 1863. Polegli'. Repro­dukcje fotograficzne tableau wykonał zakład fotograficzny Awita Szuberta (1837-1919) w Krakowie, znane są również zdjęcia tych tableau pochodzące z firmy Ignacego Kriegera (1820-1889). Autor Pamiątki dla rodzin... w dodatku informował, że szykuje drugą serię fotografii osób poległych i straconych, na którą składać się bę­dą tablice skomponowane z 60 zdjęć. Tablice te ukazały się pt.: „Ofiary z r. 1863", autorem kompozycji był również Walery Eljasz Radzikowski, a fotografii - zakład Walerego Rzewuskiego (1837-1888).

Fotografie z lat 1860-1864 powstały w różnych zakładach fotograficznych Warszawy (Karol Beyer, Teodor Willnow), Krakowa (Walery Rzewuski, Ignacy Mażek), Poznania (Jan Nepomucen Seyfried, August i Fryderyk Zeuschner), Lwowa (Rudolf Eder, Teodor Szajnok, Bernhard Brand, Józef Eder).

Bardzo często fotografie wykonane przed wyruszeniem do powstania, ukazujące uczestników insurekcji w pełnym rynsztunku bojowym, dokumentujące uczestnictwo w walce były jedyną pamiątką po poległych czy straconych powstańcach. Zdjęcia dotyczące powstania styczniowego stanowią nowoczesną jak na owe czasy dokumentację ówczesnych wydarzeń politycznych, jednocześnie pobudzając świadomość narodową na ziemiach zaborów podtrzymywały ducha patriotycznego wśród Polaków.

Renata Słoma